Główna treść strony Zarys dziejów Serocka

Zarys dziejów Serocka

Zarys dziejów Serocka

„My tutaj w Serocku zaczynamy coraz częściej interesować się światem, a świat jak zwykle niewdzięczny, zapomniał o nas zupełnie; gdyby nie Napoleon w 1812 r., kiedy raczył popasać u nas czas jakiś i pozostawił ślad swego pobytu w postaci wałów obronnych naokoło miasta i napisów na murach kościelnych, i gdyby nie sławny rabin serocki, wykreślono by nas z pamięci Europy na zawsze” – napisał w 1899 r. znakomity Serocczanin, zasłużony dla Warszawy i Serocka lekarz i społecznik dr Antoni Kędzierski.

Średniowieczne korzenie
Miasto nie powstało na dziewiczym terenie, bowiem najstarsze ślady działalności ludzkiej na obszarze obecnej gminy Serock pochodzą z III tys. p.n.e. Stwierdzono to w czasie prac archeologicznych podczas budowy obwodnicy Serocka (2009-2011). Stanowiska archeologiczne związane z różnymi kulturami starożytnymi, od epoki brązu po okres wpływów rzymskich, znajdują się m.in. na terenie Serocka, Jadwisina i Wierzbicy. Serock, należący do najstarszych miast mazowieckich, swoje powstanie zawdzięczał wyjątkowemu położeniu na wysokim brzegu rzeki Narew, naprzeciw miejsca, w którym łączy się ona z drugą wielką rzeką Mazowsza - Bugiem. Prowadzone w latach sześćdziesiątych XX wieku badania archeologiczne datowały funkcjonowanie grodu na wieki XI-XIII. W świetle ostatnich badań dziejów państwa wczesnopiastowskiego datowanie powstania grodu należy przesunąć na drugą połowę X wieku, to jest na okres bezpośrednio po włączeniu Mazowsza do państwa polskiego. Gród kontrolujący ważne szlaki komunikacyjne i handlowe, prowadzące na Ruś i Litwę, był dwukrotnie palony i dwukrotnie odbudowywany. W trzeciej fazie osadniczej na stokach wzgórza stwierdzono pozostałości potężnego wału obronnego o konstrukcji przekładkowej. Znalezione w trakcie prac archeologicznych przedmioty pozwalają stwierdzić, że ludność zajmowała się wówczas głównie rolnictwem i rybołówstwem, ale też handlem. Potwierdzeniem udziału w dalekosiężnej wymianie handlowej są znaleziska w postaci brązowych zapinek pochodzenia bałtyjskiego i monety - arabskiego dirhemu. Funkcjonowanie grodu znajduje pełne potwierdzenie w źródłach pisanych. Serock po raz pierwszy wymieniony został w tzw. falsyfikacie mogileńskim, rzekomo wydanym 11 kwietnia 1065 r. dla opactwa benedyktynów w Mogilnie. Dokument ten powstał później, to jest już w XII wieku, a konkretnie przed 1145 r., jednak jego część dotycząca uposażenia klasztoru w dochody z 19 grodów mazowieckich, w tym i z Serocka, odnosi się prawie na pewno do czasów króla Bolesława Śmiałego. Przyjmuje się, że to nadanie należy datować nie później niż na lata 1075-1079. Klasztor z Mogilna, otrzymując dochody z grodów, tak naprawdę dostał uposażenie z odbywających się w nich targów. Miały one postać dziewięcin, to znaczy były dochodem z dziewiątego targu, od dziewiątego denara, wieprza, źrebięcia i ryby. Z Serocka klasztor otrzymywał też połowę dochodów z komory celnej na Bugu, czyli drogi handlowej na Ruś. Na południe od grodu powstało podgrodzie, a na dole nad rzeką osada rybacka. Pierwsze zapisy nazwy – Syrozch, Syroczecz i Siroczecz wskazują, że jest to nazwa topograficzna utworzona od przymiotnika szyroki, oznaczająca miejsce szerokie, raczej koryto połączonych wód Narwi i Bugu, nad którym powstał gród, niż szerokie wzgórze. Nazwa może pochodzić też od rzeczownika prasłowiańskiego syr - ser. Za pomocą przyrostka – ock utworzono nazwę miejsca wyrobu tego popularnego produktu gospodarki hodowlanej.

Nadanie praw miejskich
W okresie średniowiecznym pojawiają się też pierwsze informacje o rozwoju osadnictwa poza Serockiem. Dotyczy to zarówno dóbr kościelnych, klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku, który posiadał np. wieś Izbicę oraz biskupstwa płockiego, którego posiadłości dochodziły do samego Serocka – wsie Wierzbica i Pobyłkowo. Dobra rycerskie pojawiają się dopiero w XIV wieku i to od razu w postaci kilkuwioskowych dóbr zegrzyńskich, a nieco później powstają rycerskie wsie Zabłocie i Zalesie Borowe.
Ważnym momentem w dziejach Serocka była lokacja miasta na prawie niemieckim na początku XV w., na północ od wzgórza grodowego, wokół dawnego placu targowego. Najczęściej podaje się, że Serock otrzymał prawa miejskie w 1417 r., ale nadanie praw miejskich musiało mieć miejsce wcześniej, to jest przed 16 sierpnia 1417 r., kiedy został wydany dokument nadający Piotrowi Bandostowi z Błędostwa wójtostwo w mieście Serock świeżo lokowanym. Wydaje się, iż nie ma powodu nie wierzyć władzom Serocka z czasów Królestwa Kongresowego, które przekazując władzom województwa płockiego informację o przywilejach, jakie miasto otrzymało od królów i książąt, na pierwszym miejscu wymieniły dokument księcia Janusza I Starszego z 1411 r. nadający prawa miejskie. Sprawę komplikuje jednak dokument tego władcy z 1423 r. nadający mieszczanom serockim prawo chełmińskie. W kolejnym dokumencie z 1425 r. książę Janusz I potwierdził i rozszerzył przywilej lokacyjny. Miasto obejmowało wówczas obszar 43 włóki ziemi, w tym 3 włóki wójtostwa i miało rynek o 70 % większy niż Warszawa. Układ urbanistyczny miasta lokacyjnego jest ciągle czytelny w regularnej sieci ulic wokół rynku. Mieszczanie zostali zwolnieni z opłat celnych na Mazowszu oraz otrzymali prawo do urządzenia w mieście wagi, postrzygalni płótna i łaźni. W XV wieku Serock był też ośrodkiem władzy sądowniczej, której zasięg nie został bliżej zbadany. Historycy, którzy korzystali z tych źródeł przed 1939 r. podają, że odbywały się tu sądy nie tylko dla szlachty z okolicznych parafii leżących w ziemi zakroczymskiej, ale również z wsi leżących po wschodniej stronie Narwi, należących do ziemi nurskiej i warszawskiej, które tylko w części należały do parafii Serock. Parafia powstała najpóźniej w XIV w. i obejmowała, dosyć odległe od miasta, tereny po obu stronach Narwi.

Budowa kościoła
Miasto należało wówczas do książąt mazowieckich, a następnie do dóbr królewskich. Ostatni piastowscy władcy Mazowsza, książęta Janusz III i Stanisław oraz ich podkanclerzowie, nadworny Wojciech z Popielżyna, a zarazem serocki pleban, ufundowali zachowany do dziś murowany kościół, wówczas pod wezwaniem św. Wojciecha. Jest on świetnym przykładem architektury gotyckiej na Mazowszu. Kościół wybudowano, w zasadniczej części w latach 1524- 1529. Budowa była dziełem warsztatu mistrza Macieja Gadzały z Serocka, co wiemy dzięki zapisowi w Księdze przyjęć do prawa miejskiego Starej Warszawy o przyjęciu przez niego prawa miejskiego Warszawy w dniu 11 lutego 1530 r.
Budowę kościoła dokończył, wykonując m.in. sklepienie nad nawą, warsztat budowlany muratora Wawrzyńca z Serocka. Miało to miejsce między 1550 a 1564 rokiem.


Po włączeniu Mazowsza do Korony, Serock stał się miastem królewskim i należał do starostwa zakroczymskiego. W XVI wieku miasto słynęło z produkcji znakomitego piwa oraz taniego sukna. W 1564 r. wśród 56 rzemieślników zdecydowaną większość stanowili piwowarzy. Było również 30 rybaków. Miasto liczyło 264 domy, miało 2 młyny wodne oraz 10 jatek rzeźniczych. Mieszkańcy Serocka oprócz rolnictwa trudnili się zajęciami związanymi z nadrzecznym położeniem miasta – rybołówstwem, flisactwem, koszykarstwem oraz handlem. Rejestry komory celnej we Włocławku odnotowują ich udział w handlu zbożem i drzewem. Ważnym źródłem dochodów była też obsługa uczestników handlu gdańskiego, spławiających towary Narwią i Bugiem. Natężenie tego ruchu handlowego miało wprawdzie charakter sezonowy, ale miasto, jako punkt przystankowy i miejsce pobierania opłat celnych, niewątpliwie uzyskiwało wymierne korzyści finansowe. Załogi statków i tratw korzystały z miejscowych karczm, zaopatrywały się w różne produkty, korzystały z kwater i usług miejscowych rzemieślników, a także posług religijnych. W dolnej części miasta znajdowały się: młyny wodne, browar, przeprawa, komora celna i dwór starosty.


W XVI i XVII w. w mieście odbywały się dwa jarmarki na św. Mateusza (21 września) i św. Andrzeja (30 listopada), później przybyły jeszcze dwa kolejne. Miasto było też ośrodkiem jednego z trzech powiatów w ziemi zakroczymskiej. Na wniosek posłów zakroczymskich powiat został przywrócony na sejmie w Piotrkowie 14 czerwca 1567 r. i funkcjonował w podziałach administracyjnych Mazowsza aż do 1796 r. Odbywały się tu roki sądowe, których zapisy zachowały się w niektórych księgach grodzkich zakroczymskich. Na sejmikach wybierano dla tego powiatu osobnych poborców podatkowych i dystrybutorów soli. Funkcjonował też osobny urzędnik – podwojewoda serocki, powoływany przez wojewodę mazowieckiego, który między innymi nadzorował prawidłowość cen i miar w miastach.


W 1616 r. król Zygmunt III Waza nadał serockiemu proboszczowi ks. Krzysztofowi Pudłowskiemu teren wzgórza grodowego, w związku z jego zamiarem ufundowania kaplicy pod wezwaniem św. Barbary, patronki rybaków i flisaków. Śladem po niej są fundamenty odnalezione w trakcie prac archeologicznych, natomiast o jej funkcjonowaniu w źródłach pisanych brak informacji. Cech rybaków miał swoją kaplicę i ołtarz w kościele parafialnym. Cech ten dysponował przywilejami królewskimi, pozwalającymi na wolny połów ryb w Narwi. W Serocku istniał też drugi kościół, pod wezwaniem św. Ducha, przy którym mieścił się szpital i cmentarz, z którego korzystano w momentach wyczerpania miejsc na cmentarzu przy farze. Kościół ten został rozebrany w trakcie budowy twierdzy napoleońskiej.

Okres potopu szwedzkiego
Kres rozwojowi miasta położył okres potopu szwedzkiego. Zniszczenia i epidemie chorób pogrążyły miasto w marazmie na prawie całe stulecie. Lustracja dóbr królewskich z 1660 r. informuje, że wszystkie łany były puste. Serock liczył wtedy zaledwie 66 mieszkańców, osiągając kilkuset osobową populację dopiero po upływie 15-20 lat.
W XVIII wieku Serock jako królewszczyzna znalazł się w rękach rodziny Młockich, którzy często używali tytułu „starosta zakroczymski i serocki”, co w pewien sposób podnosiło rangę miasta. W Serocku posiadali dwór, folwark i browar, którymi zarządzał podstarosta. Osobną nieruchomość stanowiło wójtostwo, przeważnie wydzierżawiane okolicznej szlachcie. Ważną rolę odgrywała komora celna z ekspozyturą w Zegrzu. W okresie Sejmu Czteroletniego miasto dalej było w kiepskiej kondycji, na co wskazują pustki w kasie, zrujnowane stare bruki oraz co trzeci pusty plac zamiast domów.

Plany budowy twierdzy
Po III rozbiorze Polski Serock znalazł się w Prusach Nowowschodnich, w departamencie płockim, obwodzie pułtuskim. Związek administracyjny z Pułtuskiem będzie łączył Serock w ramach przynależności do jednego powiatu aż do 1952 r. W latach 1807-1808 na polecenie Napoleona, który uznał Serock za ważny punkt strategiczny, została wzniesiona twierdza, która razem z Modlinem i Pragą, miała bronić linii Wisły i osłaniać Warszawę od wschodu. Twierdza, będąca jeszcze w trakcie budowy, wraz z umocnionymi przedmościami w Wierzbicy i Arciechowie, zdała egzamin sprawności w wojnie z Austrią w 1809 r., a jej załoga dowodzona przez gen. Józefa Niemojewskiego z sukcesami dokonywała wypadów w rejon Radzymina i Warszawy. Później jednak plany dotyczące Serocka uległy zmianie i budowy umocnień nie kontynuowano, chociaż w założeniu twierdza w tzw. II fazie miała stanowić olbrzymi obiekt, większy od Modlina i objąć powierzchnię 78 hektarów, z 7 bastionami i 3 rawelinami bramowymi. Twierdzę wizytowali m.in. 14 czerwca 1810 r. Fryderyk August - król saski i książę warszawski oraz sam cesarz Napoleon, w drodze powrotnej z Rosji 10 grudnia 1812 r. Mimo, że twierdzy nie skończono, to Serock stał się na prawie ćwierć wieku miastem garnizonowym, w którym momentami stały równocześnie 2-3 pułki piechoty oraz oddziały artylerii. W okresie Królestwa Polskiego garnizon był mniejszy, bo w części nad Narwią, w dawnych koszarach artyleryjskich, była rozlokowana tylko 2 kompania Korpusu Inwalidów i Weteranów, a w koszarach górnych, z reguły tylko 1 batalion piechoty któregoś z pułków stacjonujących w Warszawie, Modlinie lub Pułtusku. Krótko przed powstaniem listopadowym był to 2 pułk piechoty dowodzony przez płk Jana Skrzyneckiego. Dzięki sporej grupie oficerów, w okresie Królestwa Polskiego, Serock miał też swoje salony, w których kwitło życie towarzyskie, szczególnie w czasie, gdy w pobliskim dworze w Wierzbicy osiadł, ożeniony z młodą Benigną z Wojszyków, bohater wojen napoleońskich generał Kazimierz Małachowski.

Powstanie listopadowe
Ważną rolę odegrał Serock w okresie powstania listopadowego. W mieście i jego najbliższej okolicy skoncentrowano 14 maja 1831 r. główne siły polskiej armii – 44 tys. żołnierzy i 108 dział, które miały uderzyć na rosyjskie Gwardie Cesarskie, dowodzone przez wielkiego księcia Michała Pawłowicza, a znajdujące się w rejonie Łomży, Ostrołęki i Zambrowa. Po klęsce w bitwie pod Ostrołęką polskie oddziały wycofywały się przez Serock w kierunku na Warszawę i Modlin.
Fragmenty umocnień ziemnych twierdzy zachowały się jeszcze w północno - wschodniej części miasta, które mają być poddane rewaloryzacji oraz w szczątkowej formie istnieją też jako wały okalające z dwóch stron stadion miejski.
Szansą na rozwój miasta była budowa traktu kowieńsko-petersburskiego, który w Serocku krzyżował się z traktem białostockim. Powstała tu stacja pocztowa, która zastąpiła istniejące wcześniej obiekty pocztowe w Zegrzu i Dzierżeninie. Postawiono wówczas klasycystyczny zajazd pocztowy, a przy głównym trakcie kilka austerii. W połowie XIX w. naprzeciwko poczty ulokował się reprezentacyjny Hotel Polski Jana Mossakowskiego.


Po upadku powstania listopadowego miasto znalazło się w kolejnym okresie stagnacji. Mimo przeprowadzenia kilku ważnych inwestycji, takich jak odwodnienie i położenie nowego bruku na rynku i kilku sąsiednich ulicach, budowa szlachtuza i studni miejskich oraz instalacji latarni ulicznych, miasto było słabe gospodarczo i miało charakter rolniczo-rzemieślniczy. Mimo wyraźnego wzrostu liczby mieszkańców, będącego wynikiem napływu ludności żydowskiej, która już w połowie XIX wieku stanowiła większość mieszkańców, Serock utracił prawa miejskie w 1869 r., stając się jedynie osadą miejską i siedzibą władz gminy Zegrze. Miał wówczas 140 domów i 1979 mieszkańców. Liczba ludności jednak stale wzrastała i w 1900 roku Serock miał 287 domów i 5166 mieszkańców. Wzrost liczby ludności żydowskiej został zahamowany w związku z emigracją do Ameryki, głównie Stanów Zjednoczonych i Argentyny.

Pożar i odbudowa miasta
Kolejnym trudnym wydarzeniem dla Serocka był ogromny pożar, który przez dwa dni, 9 i 10 lipca 1893 r., w dużej części zniszczył miasto. Pożar wybuchł w nocy w jednym z domów przy rynku i bardzo szybko rozprzestrzenił się na olbrzymi teren. Zniszczył 142 budynki, w tym urząd gminy, szkołę, kilka żydowskich chederów, synagogę oraz plebanię. Straty wyceniono na 360 tys. rubli. Na blisko 5000 mieszkańców, prawie 3000 pozostało bez dachu nad głową, w większości rybaków i rzemieślników oraz żydowskich drobnych handlarzy. Miasto potrzebowało kilku lat, aby otrząsnąć się z tego nieszczęścia. Konieczność odbudowy dużej części miasta w następstwie przyniosła okres intensywnego ruchu budowlanego, trwającego aż do wybuchu I wojny światowej. W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku powstały m.in. piętrowe kamienice przy rynku, z których kilka istnieje do dziś. Reprezentacyjnego charakteru nabrały też domy przy Trakcie kowieńsko-petersburskim oraz przy ulicach łączących go z rynkiem. W 1898 r. została wybudowana piękna, murowana synagoga w stylu wschodnim. W tym roku na 4500 mieszkańców niemal połowę stanowili Żydzi (2050 osób). Przywódcą ludności żydowskiej był słynny rabin Josef Lewinstein, autor dzieł religijnych i opracowań historycznych, założyciel ważnej szkoły religijnej, z której pochodził m.in. późniejszy rabin Londynu Zimmerman. W Serocku był on rabinem aż przez 55 lat, od 1870 do 1924 r. Słynął z mądrości i zaangażowania w sprawy społeczne. Cieszył się też szacunkiem wśród wszystkich Serocczan.


Na rozwój miasta wpływ miało również powstanie rosyjskiej twierdzy w Zegrzu. Nastąpił rozwój niektórych rzemiosł i usług. Już w okresie budowy twierdzy i mostów w Zegrzu zwiększyła się liczba piekarni, masarni i kuźni. Najliczniejszymi rzemieślnikami stali się szewcy, a w sferze usług pojawiły się piwiarnie, kawiarnie, herbaciarnie, bilard i kino.
Powstały też różne inicjatywy społeczne, w które angażowali się też przedstawiciele okolicznego ziemiaństwa - Karol Dłużewski z Pobyłkowa, Zygmunt Szaniawski z Zegrzynka i Stanisław Skarzyński z Popowa. W 1901 r. powstała Ochotnicza Straż Ogniowa, której pierwszym prezesem został znany społecznik związany z Narodową Demokracją - dr Antoni Kędzierski. Z inicjatywy działaczy Towarzystwa Oświaty Narodowej powstała też Szkoła Macierzy Szkolnej. Działało również Towarzystwo Kulturalno - Oświatowe Jutrzenka i ochronka dla dzieci, czytelnie książek polskich i żydowskich. Z inicjatywy miejscowego proboszcza ks. Jana Milewskiego
w Serocku powstało kółko rolnicze, którego jednym z głównych celów była edukacja rolnicza. Wszystkie te inicjatywy ukształtowały patriotyczne postawy mieszkańców, manifestowane m.in. w okresie walki o język polski w szkole i w urzędach, w 1904 r., kiedy Serock i gmina Zegrze należały do najaktywniejszych ośrodków w Królestwie Polskim.

Odzyskanie praw miejskich
Serock stał się też modny w środowiskach artystycznych, m.in. dzięki wycieczkom krajoznawczym i szkole koszykarskiej, powstałej w 1900 r. z inicjatywy Towarzystwa Popierania Przemysłu Ludowego, którego Sekcja Przemysłu i Handlu Ludowego patronowała serockiej szkole. Jednym z jej wykładowców był Apoloniusz Kędzierski - wybitny malarz, który w serockiej szkole koszykarstwa uczył projektowania mebli oraz barwienia wikliny. Był on rodzonym bratem serockiego lekarza Antoniego Kędzierskiego, wielkiego społecznika, współinicjatora wielu instytucji. Po latach syn doktora Janusz Kędzierski - pisarz i lotnik napisał, że zdaniem wielu osób Serock, ze swoimi malowniczymi uliczkami i pejzażami, miał szansę stać się drugim Kazimierzem Dolnym.
Do Serocka docierali też członkowie powstałych w 1906 roku towarzystw: Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego oraz Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości m.in. wybitni fotografowie: Zdzisław Marcinkowski i Henryk Poddębski. W 1913 r., z inicjatywy serockiego proboszcza księdza Jana Milewskiego, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami patronowało remontowi kościoła delegując do tych prac dwóch swoich członków, wybitnych architektów: Józefa Piusa Dziekońskiego i Kazimierza Skórewicza.
W okresie I wojny światowej Serock przypomniał o swoim miejskim charakterze. W ramach Komitetu Obywatelskiego Okręgu Serock, obejmującego gminy: Zegrze, Zatory i Gzowo, powołano osobny komitet miejski, na czele z księdzem Milewskim. W mieście zorganizowano Straż Obywatelską, ochronkę dla dzieci, 2 szkoły, szpital oraz zamierzano zbudować łaźnię. Dla mieszkańców Serocka było to ważne doświadczenie, wykorzystane przy rozbrajaniu Niemców w listopadzie 1918 r., w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r,. i staraniach o odzyskanie praw miejskich w 1922 r. Odzyskanie praw miejskich nastąpiło w dniu 1 stycznia 1923 r. Serock liczył wówczas 4694 mieszkańców i 404 domy. Pierwszym burmistrzem został Józef Jasiobędzki, wójt gminy Zegrze, a wcześniej kierownik poczty.

Okres II wojny światowej
Już jako miasto Serock wykorzystał szansę rozwoju. W tym okresie powstało kilka interesujących budynków na czele z gmachem 7 klasowej szkoły publicznej im. R. Traugutta, elektrownią i rzeźnią miejską, a ludność miasta osięgnęła rekordową liczbę blisko 6500, w tym ponad 40% narodowości żydowskiej.
Ważna dla miasta była działalność księdza Franciszka Kuligowskiego. Był on jednym z najbardziej zasłużonych serockich proboszczów, administrując parafią przez ponad 30 lat, to jest od 1925 do 1956 r. Dzięki jego staraniom w latach 30-tych pod kierunkiem znanego architekta i konserwatora Juliusza Lisieckiego, przeprowadzono gruntowną restaurację serockiej świątyni. Została ona jednak poważnie uszkodzona w okresie walk na przyczółku pułtusko-serockim w 1944 r., i ks. Kuligowski po wojnie, w bardzo niesprzyjającej atmosferze, dokonał jeszcze jednego remontu serockiej świątyni.
We wrześniu 1939 r. Serock nie odniósł większych zniszczeń. Najbardziej tragicznym było zbombardowanie 5 września kamienicy Jakowa Rosenberga na rogu ulic 3 Maja i Kościuszki. Według różnych relacji śmierć poniosło od 50 do 70 osób, Serocczan i uciekinierów z Nasielska, którzy schronili się w piwnicach. Miasto Serock oraz gmina Zegrze zostały wcielone do Rzeszy, do tzw. rejencji ciechanowskiej, stanowiącej część prowincji Prusy Południowo-Wschodnie. Na odcinku między Serockiem i Dębem rzeka Narew stanowiła granicę z Generalną Gubernią.


8 grudnia 1939 r. wysiedlono z miasta mieszkańców narodowości żydowskiej. W wyniku wysiedlenia, z 6150 osób zamieszkujących Serock w momencie rozpoczęcia wojny, pozostało, według stanu na dzień 31 grudnia 1939 r., 3435, w tym 60 Niemców.
Wiosną 1940 r. w synagodze i przyległych budynkach utworzono obóz pracy przymusowej. Osadzano w nim mieszkańców Serocka i okolicznych miejscowości za drobniejsze wykroczenia oraz przed wysyłką do pracy przymusowej. Żydowski cmentarz - kirkut został zniszczony, a macewy wykorzystane do zbudowania tarasu widokowego na grodzisku i prowadzących nań schodów.
W kwietniu i październiku 1940 r. miały miejsce w Serocku masowe aresztowania i wywózki do obozów m.in. do Działdowa. Objęły one kilkaset osób, w tym dużą część miejscowej inteligencji i elity miasta. Głośnym echem odbiła się też prowokacja agenta gestapo, wynikiem której było aresztowanie i masowa egzekucja 21 członków podziemnej organizacji w dniu 28 lutego 1941 r. W okresie wojny było prowadzone tajne nauczanie oraz działalność konspiracyjna. Główną organizacją podziemną była Armia Krajowa, utworzona przez miejscowych nauczycieli oraz byłych podoficerów pułtuskiego 13 pp. W listopadzie 1942 r. powstał w Serocku komitet organizacyjny PPR na powiat pułtuski. Na czele komitetu powiatowego PPR oraz Gwardii Ludowej stanęli działacze z Serocka.     Wiele budynków w czasie wojny zostało zniszczonych: synagoga i mykwa, dwa wiatraki, elektrownia, rzeźnia miejska oraz wiele prywatnych domów. Największe zniszczenia nastąpiły jesienią 1944 r. w czasie walk na przyczółku pułtusko-serockim. Serock został zdobyty 19 października 1944 r. przez oddziały 65 Armii generała Pawła Batowa, 71 DP oraz marynarzy Flotylli Dnieprzańskiej. W mieście 55% budynków mieszkalnych zostało zniszczonych, a kolejne 45% uszkodzonych.
Z 250 przedsiębiorstw handlowych zarejestrowanych w 1939 r. pozostało 31, a z 50 warsztatów rzemieślniczych 12.W dniu 1 marca 1945 r. Serock liczył 1968 mieszkańców, ale powoli wracali dawni mieszkańcy i 1 lipca 1945 r. było już ich 2565. Liczba ta, w następnych latach, spadała z powodu wyjazdów na ziemie odzyskane, np. w listopadzie 1946 r. Serock liczył 2123 mieszkańców. Najwięcej Serocczan osiedliło się w powiatach pasłęckim i braniewskim.

Powstanie Jeziora Zegrzyńskiego
Do jednego z ważniejszych momentów w dziejach miasta należało powstanie sztucznego Jeziora Zegrzyńskiego w 1963 r. W dość krótkim czasie pojawiły się nad nim liczne ośrodki wypoczynkowe, należące do wielkich zakładów pracy, central związkowych oraz różnych organizacji. W samym Serocku powstały m.in. ośrodek Huty Warszawa, „Chemia” Ministerstwa Przemysłu Chemicznego oraz ośrodek KC PZPR. Również mieszkańcy Warszawy chętnie korzystali z atrakcji podwarszawskiego Balatonu, budując w mieście i gminie domy letniskowe. Miasto cieszyło się również zainteresowaniem filmowców, którzy w zaniedbanym miasteczku znajdowali ciekawe tło swoich ujęć. Nielicznymi inwestycjami z okresu PRL były: budowa ośrodka zdrowia, mieszkalnych bloków przy ulicy Pułtuskiej i Nasielskiej, szkoły rolniczej, siedziby Banku Spółdzielczego przy ul. Kościuszki oraz domu handlowego „Wodnik”. Jasnym punktem w powojennym okresie było powstanie i działalność Towarzystwa Przyjaciół Serocka, kierowanego przez miejscowych nauczycieli Helenę Zakrzewską i Stanisława Jakubczaka. Ważnym wydarzeniem w społecznym w życiu Serocka było powstanie placówki Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. W latach 1969-1986 TPD prowadziło, w powstałej w 1931 r. willi Konrada Bocka przy ul. Wyzwolenia w Serocku, Rodzinny Dom Dziecka, a od 1989 r. pod egidą kontynuatora pedagogicznych idei TPD, Krajowego Komitetu Wychowania Resocjalizującego funkcjonowało tu najpierw ognisko opiekuńczo-wychowawcze, przekształcone później w Ośrodek Opiekuńczo-Wychowawczy, a obecnie Centrum Opieki Wychowania Terapii KKWR.

Nowy wizerunek miasta
Zmiany w Polsce po wyborach z 4 czerwca 1989 r. w istotny sposób zmieniły również miasto i gminę Serock. Władze samorządowe, wywodzące się z Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”, podjęły trud odrobienia wieloletnich zaniedbań. Miasto znacznie zmieniło swój wygląd. Dokonano rewaloryzacji historycznego układu urbanistycznego, przywracając rynkowi rolę centrum miasta, przy zachowaniu jego funkcji targowej. Ważne miejsce pełni na nim wybudowany w stylu neoklasycystycznym ratusz. Pierzeje rynkowe są już prawie wypełnione, w części starymi, odremontowanymi, a w części nowymi stylizowanymi, kamieniczkami. Pozwala to lepiej wykorzystywać tę przestrzeń na wiele różnych przedsięwzięć organizowanych przez gminę.

  • autor: Sławomir Jakubczak
Powrót do topu strony